اجتماعی

سیاسی

پتانسیل‌های گرافیتی در مخالفت با ظلم اقتصادی علیه زنان: مورد کوزوو

• نویسندهآرتان کراسنیکی، آگنسا هاکسیهو
• مترجم پارسا شامحمدی
• 03/10/01 _ 14:42:48

برای دانلود نسخه پی دی اف، اینجا کلیک کنید.

هنر شهری به طور عام، و گرافیتی به طور خاص، تاثیرات متعدد هنری، فرهنگی و اجتماعی دارد. مطالعات بسیاری نقش چندبعدی آن را توضیح داده‌اند. هدف این مقاله این است که به‌طور خاص بپردازد به پتانسیلی که گرافیتی در بیان طغیان و مخالفت با ظلم اقتصادی علیه زنان دارد. بالاخره جنبش فمنیستی در کوزوو شروع به استفاده از گرافیتی به مثابه ابزاری برای افزایش نگرانی‌ها درباره موقعیت زنان در جامعه کرده است. هدف مطالعاتی این مقاله گرافیتی‌هایی است که تبعیض علیه زنان به عنوان نیروی کار را در سه سطح نشان می‌دهند: کار بدون مزد، کار مزدی در بخش دولتی، و همچنین استثمار غیرقانونی کار مزدی در بخش خصوصی.

1.مقدمه

هدف این مقاله اثبات این است که چگونه جنبش فمینیستی در کوزوو نقش قدرتمندی را که گرافیتی در تحریک واکنش اجتماعی دارد درک کرده‌است، که در این مورد جهت مخالفت با ظلم علیه زنان مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مقاله تنها بر واکنش جنبش فمنیستی در رابطه با ظلم اقتصادی علیه زنان متمرکز است و سایر جنبه‌های نقد که در گرافیتی‌ها بیان می‌شوند را کنار می‌گذارد.

 نکته قابل‌توجه در این زمینه، که مرکزیت مقاله ماست، این است که گروهی داوطلب، که با عنوان کلکتیو تفکر و عمل فمینیستی[1] در کوزوو شناخته می‌شوند، حداقل با دو روش از گرافیتی‌ها استفاده کرده‌است، اول بدین جهت که پدیده ظلم به زنان را آشکار کند، و دوم اینکه خواستار طغیان اجتماعی علیه آن باشد. فی‌الواقع، سوال اصلی ما در این پژوهش این است که: جنبش فمنیستی در کوزوو قصد دارد چه چیزی را در رابطه با ظلم اقتصادی علیه زنان از طریق گرافیتی بیان کند؟ از نظر ما پرداختن به این موضوع از آن جهت مهم است که هنگامی که بحث ظلم اقتصادی به زنان در جوامع نسبتا سنتی نظیر کوزوو به میان می‌آید، این تبعیض حداقل در سه سطح رخ می‌دهد. اول درون خود جامعه، که معمولا در خانه‌داری و خدمت به خانواده تجلی می‌یابد. در این جنبه، در سطح جهانی، نابرابری میان مردان و زنان نگران‌کننده است چرا که «زنان 2.6 برابر بیشتر از مردان کارهای مراقبتی و خانگی بدون مزد انجام می‌دهند»(UN, 2022). دو سطح دیگر مربوط به کار مزدی است، اولا در بخش دولتی و دوما در بخش خصوصی. در کوزوو بر اساس آمار ژانویه 2023 دولت با 22.3 درصد از تعداد کارمندان، بزرگترین کارفرما است( ASK, 2023). شایان ذکر است که به لحاظ کمی زنان بیشتری نسبت به مردان در ادرات دولتی به کار گمارده شده‌اند، اگرچه در مسندهای تصمیم‌گیری زنان در جایگاه پایین‌تری نسبت به مردان قرار دارند. در ضمن هیچ شواهدی مبنی بر تفاوت در حقوق پرداختی میان زنان و مردان با شغل‌های یکسان در بخش دولتی وجود ندارد. در حالی‌که در بخش خصوصی، خشونت‌های ثابت‌شدۀ بسیاری وجود دارند، برخی از آنها با حالت نیش و کنایه در نقدهای فمنیستی از طریق گرافیتی بیان شده‌اند.

بنابراین، نتایج واقعی این مطالعه در سه بخش اصلی ساختاربندی شده است: 1. تحلیل نقد فمنیستی از کار بدون مزد زنان، 2. سیاست‌های دولتی در رابطه با اشتغال، 3. و همچنین خشونت علیه حقوق کارگران(زنان) در بخش خصوصی. بعلاوه، این مقاله بخشی از بافتار اجتماعی-فرهنگی کوزوو از دیدگاهی جنسیتی و همچنین مروری اجمالی به شکل تئوریک از گرافیتی فمنیستی را ارائه می‌کند.

برای این پژوهش ما از متد تحلیل گفتمان انتقادی به‌عنوان متد تحقیقی کیفی استفاده کردیم. در مجموع 9 گرافیتی کشیده شده در پریشتینا(پایتخت کوزوو) و سه شهر دیگر کوزوو شامل ووچیترن، گلوگوواس و لیپجان مورد مداقه قرار گرفتند. این گرافیتی‌ها طی سالهای 2021 تا 2022 کشیده شدند؛ با اینکه کلکتیو تفکر و عمل فمینیستی در سال 2019 تاسیس شد و از همان زمان از گرافیتی‌ها استفاده کردند اما برای موضوع ظلم اقتصادی علیه زنان استفاده نکردند بلکه برای موضوعات متفاوت دیگر از آن بهره بردند. برای مقاصد پژوهش، ما مکان‌های فوق الذکر را انتخاب کردیم چراکه موضوع پژوهش در آنجا اتفاق افتاده است.

2. گرافیتی‌ها به مثابه فرمی از واکنش اجتماعی – جنبه تئوریک و مثال‌های عملی

در معنای اولیه، گرافیتی هنری است که از طریق نوشته، طراحی یا نقاشی بر روی دیوارهای فضاهای عومی بیان می‌شود. گرافیتی در همه جای دنیا دیده می‌شود، برخی اوقات به مثابه منظری هنری به ما ارائه می‌شود، اما در بسیاری از فضاهای عمومی به مقابه بیانی از عصیان اجتماعی ارائه می‌گردد. گرافیتی پدیده‌ای پیچیده و خارق‌العاده است؛ فرم خاصی از نوشتن که معمولا به شکلی غیرعادی بوده و با استفاده از ابزارهای ساده نوشتن نظیر اسپری رنگ و ماژیک تولید می‌شود(Pavoni, Zaimakis, & Campos, 2021).

بسیاری از پژوهشگران علوم اجتماعی گرافیتی را به واسطه تلاش برای نظر انداختن به فراسوی معنای اولیه آن تعریف کرده‌اند. برخی از آنها گرافیتی را به مثابه تجلی‌ای از وندالیسم توسط گروه‌های مختلف مردم در شهرهای مختلف و فضاهای عمومی سراسر جهان، مطالعه کرده‌اند.

چنانکه الیسون ام. مابی[2] به نقل از فرل[3] می‌گوید:«کشیدن گرافیتی فرمی از عصیان است»(1995). او می‌گوید که این اجرای گرافیتی تعمدا در تقابل با جامعه و قانون است. «تحلیل گرافیتی را می‌توان برای کسب دانش درباره گرایشات نهفته فرهنگی و اجتماعیِ گروه‌های مطرود یا خرده‌فرهنگ‌ها درون یک شهر استفاده کرد»(Mabie 2018, as cited in Phillips 1999). «قدرت گرافیتی‌ها از سرشت غیرقانونی آنها، عصیان آنها و مطالبه فضای عمومی توسط افراد یا دسته‌های مردم، نشأت می‌گیرد»(Mabie, 2018,p.35).

از سوی دیگر، پژوهشگرانی هستند که گرافیتی را به مثابه بیانی از واکنش اجتماعی در فضاهای عمومی توسط گروه‌های اجتماعی مختلف که ظلم را در فرم‌های متعدد تجربه کرده‌اند، مطالعه کرده‌اند.

خیابان‌های شهری، فضاها و سطوح به مثابه ابزار بیانی ذاتا دموکراتیک (اما نه لزوما قانونی) همواره صحنه‌ای بالقوه برای بیان فرم‌های غیررسمی، بومی، هنجارشکن و ضدنهادی پیام بوده‌اند. در طول دهه‌ها نویسندگان، دسته‌های مردم، کنشگران، گروه‌های سیاسی و هنرمندان خیابانی از استراتژی‌ها و تاکتیک‌های متنوعی برای منتشر کردن علامت‌های تجربه‌آموزی هنری، نشانه‌های کنکاش وجودی، طعن و کنایه‌های نافذ، خوشی‌های منحصربفرد و مخالفت سیاسی، بر سطوح سراسر شهر استفاده کرده‌اند(Pavoni, Zaimakis, & Campos, 2021). منظره گرافیتی (به رغم مدیوم‌های دائما در حال تغییر) در بسیاری از چشم‌اندازهای شهری عنصری از زندگی روزمره است و بنابراین تولید آن ترسیم کردن را به مثابه کنشی روزمره توجیه می‌کند(Vogel, Arthur, Lepp, O’Driscoll, & Haworth,2020).

موضوع دیگری که بسیاری از پژوهشگران متوجه شده‌اند اهمیت دسترسی عمومی به گرافیتی است. اگر عمومیت را به مثابه فرمی از رویت‌پذیری در نظر بگیریم، گرافیتی در محیط‌های عمومی کشیده می‌شود. گرافیتی قطعا رویت‌پذیر است، به عقیده آنها که می‌خواهند گرافیتی را از بین ببرند بیش از حد رویت‌پذیر است(McAuliffe & Iveson, 2011). فضای شهری هم پایه و هم ابزاری برای بیان سیاسی است، که می‌تواند درباره تصمیم‌گیری‌های سیاستمداران در سطوح محلی تا بین‌المللی سخن بگوید(Hána & Šel, 2022). به عنوان مثال، پیام‌هایی توسط افرادی که می‌خواهند خودشان را بیان و بازنمایی کنند اما احتمالا احساس می‌کنند که پلتفرم رسمی‌ای وجود ندارد، بر روی دیوارها کشیده می‌شوند. بخصوص در جوامع متاثر از درگیری‌ها و جدایی‌های سیاسی، کارکردهای بازنمایانه و ارتباطی گرافیتی‌ها به اوج خود می‌رسد. این اتفاق نتیجه ماهیت سیاسی شده هویت و/یا فضا، و ماهیت انتقالی سیاست‌های دولت و بنابراین بازنمایی رسمی است(Vogel, Arthur, Lepp, O’Driscoll, &Haworth, 2020).

هنگامی که درباره گرافیتی صحبت می‌کنیم آنچه معمولا مغفول می‌ماند رنگ‌هایی هستند که برای رساندن پیام از آنها استفاده شده‌است. درمیان جهان سمبل‌های بصری، رنگ نقش عمده‌ای بازی می‌کند. رنگ مبهم‌ترین عنصر رسمی زبان هنری و بصری است. و همچنین از آنجا که ماهیت دلبخواهی نشانه‌ها، یعنی این واقعیت که نشانه‌ها تنها به شکل توافقی دلالت می‌یابند، را آشکار می‌سازد؛ در خالص‌ترین حالت خود نوعی دال است. رنگ‌ها چندمعنایی هستند. رنگی واحد می‌تواند در فرهنگ‌ها، لحظات تاریخی و برای افراد مختلف معانی متفاوتی داشته باشند. علیرغم این واقعیت که همه انسانها ارگان‌های ادراک رنگ یکسانی دارند، معانی رنگ‌ها برساخته‌هایی تاریخی و فرهنگی هستند. به عنوان مثال رنگ قرمز که ما ریشه‌های سوسیالیستی و کمونیستی آنرا از یاد نمی‌بریم در روز هشت مارس به یاد مبارزات زنان پرولتاریا برای حقوقشان، علم می‌شود(Méndez Baiges, 2023).

3. بافتار کوزوو در رابطه با حقوق زنان

مسلماً کوزوو به‌عنوان کشوری جدید(2008)، در فرایند تحکیم دموکراسی با چالش‌های بزرگی در زمینه توسعه اقتصادی و اجتماعی روبروست. و احتمالا همانطور که انتظار می‌رود، زنان یکی از گروه‌هایی هستند که این چالش‌ها  بیشترین تاثیر را بر آنها دارند. زن‌کُشی، خشونت خانگی، آزار جنسی و تبعیض جنسیتی در استخدام، برخی از مسائلی‌ست که زنان در کوزوو با آن روبرو هستند.

یکی از چالش‌هایی که زنان در کوزوو با آن روبرو هستند و گاهی گفتمان عمومی از آن غافل می‌شود، غیرفعال بودن زنان در بازار کار و تبعیض جنسیتی در استخدام است. «فاکتورهای اجتماعی و فرهنگی سهم بزرگی در دسترسی به بازار کار دارند. جوامع پدرسالار نه‌تنها از محروم‌سازی زنان از بازار کار، بلکه همچنین از تبعیض جنسیتی در محل کار، از کمبود فرصت‌های تحصیلی برای زنان و از استانداردهای حرفه‌ای که بر اساس جنسیت مشخص می‌شوند، رنج می‌برند»(Abazi Morina & Delibashzade, 2017, p. 8).

مباحثات عمومی درباره تبعیض جنسیتی و فرصت‌های نابرابر برای زنان در بازار کار تنها در سالهای اخیر در کوزوو در گرفت. در واقع این موضوع را سازمان‌های غیردولتی و کنشگران خواهان  برابری و عدالت اجتماعی به بحث گذاشتند.

یکی از این سازمان ها، کلکتیو تفکر و عمل فمینیستی در مارس 2019 شکل گرفت و گروهی‌ست متشکل از کنشگران فمنیست که چنانکه در وبسایت این گروه نوشته شده، «مقصود آنها پیش بردن ایده‌آل‌های برابری جنسیتی از طریق تئوری و عمل فمنیستی است. KMVF(کلکتیو تفکر و عمل فمینیستی) که بر اساس اصل اینترسکشنالیتی بنا شده است، مشغول پیشبرد عدالت جنسیتی و ترویج برابری اجتماعی در سطوح محلی و جهانی است(KMVF, 2023).

این گروه از زمانی که شکل گرفته است اقدامات فراوانی را در جهت مخالفت با موضوعات متنوع مرتبط با تبعیض جنسیتی، زن‌کُشی و آزار جنسی انجام داده است. یکی از متداول‌ترین فرم‌های مخالفت که این گروه برای بیان طغیان‌شان از آن بهره برده‌اند، کشیدن گرافیتی‌هایی در بخش‌های مختلف شهرهای کوزوو بوده است. و در این راستا نیر نقدهایی را در خصوص ظلم اقتصادی به زنان در کوزوو وارد کرده‌اند. نقد فمنیستی خشونت اقتصادی علیه زنان در کوزوو عمدتا در ارتباط با نقد سیستم اقتصادی سرمایه‌داری است، که آنها این سیستم را سیستمی ناعادلانه و مانعی برای دستیابی به عدالت اجتماعی و برابری جنسیتی واقعی می‌دانند. اگرچه در بخش دولتی شرایط کارگران به نحو چشمگیری بهتر است، در بخش خصوصی زنان با استثمار سیستماتیک و دستمزدهای پایین‌تر روبرو می‌شوند. معمولا به آنها اجازه گرفتن مرخصی زایمان داده نمی‌شود. برای ساعات اضافه‌کاری شامل روزهای کاری آخر هفته به آنها پول بیشتری پرداخته نمی‌شود. در بسیاری از محل‌های کار، قراردادهای استخدام به آنها عرضه نمی‌شود و در بسیاری از موارد نیز قراردادهای کوتاه‌مدت به آنها عرضه می‌شود. بر اساس گزارش KWN[4] NGO(شبکه زنان کوزوو) زنان به‌طور پیوسته هم از نظر مشارکت و هم از نظر استخدام حضور کمرنگی در بازار کار داشته‌اند. «از هر پنج زن تنها یک نفر در بازار کار مشغول است، در حالی که نرخ مشارکت زنان در نیروی کار دائما در حدود 20 درصد است(Dobranja n.d.). یکی از سه دلیل اصلی که زنان برای غیرفعال بودن خود در کار اقامه می‌کنند مسئولیت‌های خانوادگی است(Mehmeti, Dobranja, & Hashani,2017).

به طور میانگین، زنان روزانه هفت ساعت و سی دقیقه را برای کار مزدی صرف می‌کنند و به تقریب سه ساعت اضافی دیگر برای کار بدون مزد خانه‌داری صرف می‌کنند، و زنانی که بچه دارند به طور میانگین 45 دقیقه اضافی دیگر نیز در خانه کار می‌کنند(Mehmeti, Dobranja, & Hashani, 2017).

"زنان طغیان کنید"(تصویر شماره1) یکی از گرافیتی‌هایی است که در خیابان‌های پریشتینا، پایتخت کوزوو، دیده می‌شود. این گرافیتی یکی از فراخوان‌هایی است که زنان را به بسیج شدن و مخالفت با سیاست‌هایی که از زنان حمایت نمی‌کنند، طرز فکر جامعه پدرسالار و بی‌عملی نهادینه‌شده در راستای محافظت از زنان، دعوت می‌کند. اگرچه این گرافیتی در واقع نوشته‌ای با بافتاری عمومی‌تر درباره تبعیض علیه زنان است، اما در درون خود شامل فراخوانی برای طغیان علیه خشونت اقتصادی و تبعیض جنسیتی در بازار کار نیز می‌شود.

«در این شرایط که زنان دقیقا به دلیل زن بودن خود احساس ناامنی می‌کنند، در شرایطی که به زنان اعتماد نمی‌شود، در شرایطی که پدرسالاری از بدن زنان بهره می‌برد، هر پیشرفت اجتماعی‌ای غیرممکن است، تا زمانی که خشونت و این نظم ستمگر تنبیه نشده است. تا زمانی که ظلم خشونت‌آمیز دولت ادامه می‌یابد، ما باید بسیج شویم و با قدرت بیشتری در برابر اعمال و طزر فکر ستمگرانه ، متجاوزانه و کُشنده مردان و نهادهای پدرسالار مخالفت کنیم. با خشونت ساختاری علیه زنان و موضع‌گیری دولت به جانب متجاوزان و نادیده گرفتن شدید زندگی و امنیت زنان، باید به وسیله ابزارهای سیاسی جنگید. با یکدیگر، در طغیان!»( Feminist, 2021).

4. کار بدون مزد: گرافیتی‌هایی که با پدرسالاری مخالفت می‌کنند

شایان ذکر است این واقعیت را تصریح کنیم که کار بدون مزد زنان مشکلی جهانی است. چنانکه در مقدمه این مقاله ذکر شد، آمارهای سازمان ملل نشان می‌دهند که زنان 2.6 برابر بیشتر از مردان کار منزل انجام می‌دهند. برابری جنسیتی پنجمین هدف SDG[5]های سند2030 یونسکو است. یکی از شاخص‌های آن بدین شرح است: «به‌رسـمیت شـناختن و ارج نهـادن بـه مراقبت‌هـای داخـل منـزل و خانـه‌داری (کار در منـزل) بـدون دسـتمزد از طریـق: تأمیـن خدمـات عمومـی، ایجـاد زیربناهـا و تنظیـم سیاسـت‌های حفاظـت اجتماعـی و ترویـج مسـئولیت مشـترک در منـزل و در محیـط خانـواده، تـا حـدی کـه مقـررات ملّی اجـازه دهنـد» (UNDP, 2023).

به نقل از گاردین در انگلستان «زنان حدود دو ماه از سال را به صورت رایگان کار می‌کنند، تحلیل‌های تازه آشکار کرده‌اند که شکاف جنسیتی دستمزد 15 درصدی، به شکل چشمگیری پس از اینکه زنان بچه‌دار می‌شوند گسترش می‌یابد»(Neate & Topping,2023).

در اوایل سال 2023، موسسه سیاستگذاری اجتماعی "موسینه کوکالاری[6]" مطالعه‌ای را با عنوان "چه کسی اهمیت می‌دهد: کار مراقبتی بدون مزد در کوزوو" درباره کار بدون مزد در کوزوو منتشر کرد. یافته‌های این پروژه تحقیقاتی حاکی از این است که به طور میانگین در کوزوو هر فرد 4.9 ساعت را به شکل مستقیم و غیرمستقیم صرف کارهای مراقبتی بدون مزد می‌کند. زنان 6.2 ساعت و مردان 3.5 ساعت را صرف کارهای مراقبتی بدون مزد می‌کنند. این بدان معناست که زنان نسبت به مردان 2.7 ساعت یا 44 درصد زمان بیشتری را صرف کارهای مراقبتی بدون مزد می‌کنند(Drevinja & Ymeri, 2023, p. 8).

طبق آمار بالا به نظر می‌رسد که در کوزوو زنان تقریبا دو برابر مردان کار بدون مزد انجام می‌دهند. اگرچه از لحاظ آماری کوزوو نسبت به میانگین جهانی کار بدون مزد جایگاه بهتری دارد، اما بافتار فرهنگی همچنان برای زنان ظالمانه باقی مانده است. زن بودن در جامعه کوزوو همچنان همراه است با انتظار اینکه کارهای طاقت‌فرسای خانه‌داری و خدمت به خانواده را انجام دهند. انگار که این هنجاری نانوشته است که تقریبا در هر فرهنگی بازتولید می‌شود. همانطور که بل هوکس[7] می‌نویسد، چنانکه جامعه ما همچنان به شکل وسیعی بر اساس فرهنگ "مسیحی" بنا می‌شود، اکثر افراد همچنان بر این باورند که خداوند برای زنان مقدر کرده است که در محیط خانواده مطیع مردان باشند. «هرچند انبوهی از زنان در بازار کار مشارکت دارند، به دلیل اینکه مردان رئیس خانه‌دارها بوده و از لحاظ مالی  رکن اصلی خانواده هستند، ایده زندگی خانوادگی‌ای که همچنان در تصور ملت‌ها باقی می‌ماند همان چیزی است که با استثناء کردن این واقعیت که مردان بخشی از معادله خانواده هستند یا نه، تسلط مردان را دست نخورده نگه می‌دارد.»( hoks, 2000).

علی‌الخصوص کلکتیو تفکر و عمل فمینیستی از طریق گرافیتی بر عنصر تبعیض جنسیتی به شکل عمومی تاکید ورزیده‌اند. یکی از گرافیتی‌هایی که بر روی دیوارهای ساختمان‌ها در فضاهای شهری شهرهای متنوع کوزوو کشیده شده است، نوشته‌ای با این مضمون دارد که «زنان حتی در روزهای یکشنبه هم استراحت نمی‌کنند»(تصویر شماره2). این گرافیتی را می‌توان به مثابه نیش و کنایه‌ای در نظر گرفت که هدف آن نشان دادن فعالیت بدون استراحت زنان در کار بدون مزد درون خانه است. 

از آنجایی که این اثر از جانب کلکتیو است نمی‌توان تردید کرد که مقصود این گرافیتی تاکید بر تبعیض تاریخی علیه زنان در انجام دادن کارِ خانه است. اما معضلی که ممکن است به وجود بیاید این است که آیا جامعه هدف این پیام را به درستی فهمیده است یا خیر. این گرافیتی پیام را مستقیما منتقل نمی‌کند، بلکه آن را به صورت رمز در می‌آورد. تصریح یک واقعیت تبعیض‌آمیز علیه یک دسته اجتماعی، در این مورد علیه زنان، می‌تواند سهوا موجب گرایش به عادی‌سازی آن تبعیض شود. این نتیجه‌گیری با این واقعیت تقویت می‌شود که در جوامع سنتی، اساساً عنصری وجود دارد که کار بدون مزد اعضای جامعه را بر اساس مقیاس نقشی که هر عضو در جامعه ایفا می‌کند، ارزیابی می‌کنند. به عبارت دیگر، جامعه سنتی انتظار دارد که زنان هر روز بدون برنامه‌ریزی مشخص و بدون دریافت پاداش به خدمت در خانه و برای اعضای خانواده بپردازند. بنابراین، نوشتن این جمله که «او حتی یکشنبه‌ها[8] هم استراحت نمی‌کند» می‌تواند به سادگی به‌مثابه تأییدیه‌ای بر مشارکت مورد انتظار زنان تلقی شود، نه به‌مثابه انتقادی از این پدیده. به گفته لوئیس، در دهه ۱۹۷۰، گروهی از فمینیست‌ها (شامل سلما جیمز، سیلویا فدریچی و ماریاروزا دلاکوستا) تحت بیرق «دستمزد برای کار خانگی» همداستان شدند، که رویکردی بین‌المللی داشتند اما عمدتاً ارتباطات قوی‌ای با نیویورک و ایتالیا داشتند، به هیچ وجه از کارِ خانگی حمایت نمی‌کردند و با گفته‌ای فوق‌العاده صریح برای بیان دیدگاه خود در مورد کارِ خانگی که توسط بسیاری از زنان در خانه‌های خود انجام می‌شد، وارد صحنه شدند:
«آن‌ها می‌گویند این عشق است. ما می‌گوییم این کار بدون مزد است.»

آن‌ها عامدانه، انکار نکردند که کارِ خانگی بدون مزد ممکن است تجلی‌ای از عشق باشد. بلکه، جنبش دستمزد برای کار خانگی استدلال کرد که «هیچ چیز به اندازه تبدیل فعالیت‌ها و روابطی که خواسته‌های ما را برآورده می‌کند به کار، زندگی ما را خفه نمی‌کند.» به عبارت دیگر، این واقعیت که مراقبت از یک خانواده در نظام سرمایه‌داری اغلب به مثابه بیانی از خواست عشق است، در حالی که همزمان کاری خفه‌کننده است، دقیقاً همان مسئله‌ای است که باید به آن پرداخت (Lewis, 2021).

یکی از کارهای خانه که در خانواده‌های آلبانیایی در کوزوو بیشتر به عنوان باری بر دوش زنان تلقی می‌شود، سرو چای است که حداقل یک بار در روز، بعد از شام، صورت می‌گیرد. نوشیدن چای را می‌توان فعالیتی اجتماعی-فرهنگی و بخشی از روتین بسیاری از خانواده‌ها دانست. در برخی مناطق کشور، این سنت بیشتر رایج است، به عنوان مثال در شهر «ووچیترن»، واقع در شمال کوزوو. مدتی پیش، مصاحبه‌ای تلویزیونی با یک مرد عادی از این شهر، که توسط شبکه‌ای با پوشش ملی انجام شده بود، به‌سرعت وایرال شد. این فرد در مصاحبه خود اظهار داشته بود که روزانه «تا ۷۰ فنجان چای می‌نوشد». گروه «کلکتیو...» با بهره‌گیری از این اظهار نظر وایرال شده، تصمیم گرفتند تا با این فعالیت از طریق نیش و کنایه برخورد کنند. آن‌ها دقیقا در شهر ووچیترن گرافیتی‌ای نوشتند با این مضمون: «۷۰ تا در روز، آره؟ خودت بریز!»(تصویر شماره3).

اما تنها چند روز بعد، شخص دیگری بر روی این گرافیتی مداخله کرد و این دیوار فضای عمومی را به فرومی^[9] برای برخورد نگرش‌های متضاد تبدیل نمود. در این گرافیتی، عبارت «خودت بریز» پاک شد و این جمله اضافه شد: «همین الان، می‌خواهی کمی لیمو هم اضافه کنم؟»(تصویر شماره4). در این مورد می‌توان دو فرضیه مطرح کرد: اولی، که محتمل‌تر است، این مداخله از سوی مدافعان نظم پدرسالارانه انجام شده است، کسانی که می‌خواهند زنان همچنان در جایگاه خدمتکار درون خانه باقی بمانند؛ حتی به گونه‌ای که زنان این کار را بدون تردید انجام دهند و همچنین مراقب باشند که آیا چیز بیشتری نیاز است یا خیر. این واکنش می‌تواند به مثابه واکنشی غریزی ناشی از ترس باشد، ترس از اینکه جامعه شروع به پذیرش این روایت کند که مردان باید خودشان چای خود را سرو کنند. مردی با ذهنیت پدرسالار نمی‌تواند ایده‌ای را تصور کند که زنی بتواند به او بگوید: «چای را خودت در فنجان بریز». دومی، که احتمال کمتری دارد اتفاق افتاده باشد، صرفاً یک تمسخر ساده درباره عکس‌العمل فمینیستی به این موضوع است.

عنصر مهم دیگر ، رنگی است که گرافیتی جدید با آن نوشته شده. در حالی که گرافیتی فمینیستی با رنگ قرمز نوشته شده، گرافیتی مخالف آن با رنگ سیاه نوشته شده است.

آمار بالای کار بدون مزد، گروه «کلکتیو...» را برانگیخت تا گرافیتی‌هایی در سراسر کوزوو بکشند که بر سهم زنان تأکید کنند، سهمی که به هیچ شکلی از سوی دولت به رسمیت شناخته نمی‌شود. تحقیقات مؤسسه «موسینه کوکالاری» دریافتند که «ارزش کل تخمینی کارهای مراقبتی بدون مزد در کوزوو برابر با ۲,۸۲۴,۲۴۸,۷۵۷ یورو یا ۳۳ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور^[10] است» (Drevinja & Ymeri, 2023). بودجه جمهوری کوزوو در سال ۲۰۲۳ حدود ۳.۲ میلیارد یورو برآورد شده است.

پس، همان‌طور که در مقدمه این مقاله تأکید شد، هدف پنجم از اهداف سند ۲۰۳۰، به رسمیت شناختن سهم زنان، به‌ویژه در قالب کار بدون مزد است. شایان ذکر است که در قانون برابری جنسیتی در کوزوو، «کار بدون مزد زنان و مردان به مثابه سهمی در توسعه خانواده و جامعه در موارد زیر در نظر گرفته می‌شود: مراقبت از رفاه خانواده؛ مراقبت از کودکان؛ مراقبت از سایر اعضای خانواده؛ و اشتغال به کشاورزی و اقتصاد خانوادگی» (The Assembly of the Republic of Kosovo, 2015). در این قانون همچنین تصریح شده است: «افراد ذکر شده در بند ۱ این ماده از خدمات اجتماعی، سیاست‌های کاری و اشتغال، و آموزش‌های حرفه‌ای بر اساس قوانین موجود بهره‌مند خواهند شد» (همان منبع).

4. زنان در نیروی کار

4.1. بخش دولتی

«به طور کلی، در بازار کار، زنان نرخ بیکاری بالاتری نسبت به مردان دارند، برای انجام کار مشابه دستمزدی کمتر از آن‌ها دریافت می‌کنند و بیشتر مورد تبعیض قرار می‌گیرند» (Haxhiymeri &Gjermeni). بر اساس داده‌های اداره آمار کوزوو (KAS)، در سه ماهه اول سال ۲۰۲۲، نرخ بیکاری در کوزوو ۱۶.۶ درصد بوده است. [طبق آمارهای اداره آمار کوزوو (KAS)، نرخ بیکاری زنان در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۴.۵ درصد بوده است، در حالی که این نرخ برای مردان ۱۴.۳ درصد گزارش شده است. شایان ذکر است که به لحاظ کمی زنان بیشتری نسبت به مردان در ادرات دولتی به کار گمارده شده‌اند، اگرچه در مسندهای تصمیم‌گیری زنان در جایگاه پایین‌تری نسبت به مردان قرار دارند. در ضمن هیچ شواهدی مبنی بر تفاوت در حقوق پرداختی میان زنان و مردان با شغل‌های یکسان در بخش دولتی وجود ندارد.]

[با این حال، بسیاری از زنان در بخش دولتی به دلیل بارداری و مادر شدن، موقعیت شغلی خود را از دست می‌دهند. با وجود قوانین حمایت از مادران، فشارهای غیررسمی و تبعیض‌های پنهان اغلب باعث می‌شود که زنان نتوانند پس از مرخصی زایمان به موقعیت شغلی خود بازگردند. این موضوع همچنین با سیاست‌های افزایش جمعیت دولت نیز مرتبط است.] بر اساس تصمیمات اتخاذ شده توسط دولت، زنان در مرخصی بارداری که در ۱۲ ماه گذشته بیکار بوده‌اند، به مدت ۶ ماه از حمایت مالی به مبلغ ۱۷۰ یورو بهره‌مند خواهند شد، در حالی که زنان شاغل، علاوه بر غرامت مرخصی زایمان معمول، به مدت ۳ ماه حمایت مالی ۱۷۰ یورویی دریافت خواهند کرد. همچنین، توزیع کمک‌هزینه‌های کودکان که شامل بیمه فرزندان می‌شود، آغاز شده است.

گزارش جدیدی از صندوق جمعیت سازمان ملل متحد (UNFPA) هشدار می‌دهد که سیاست‌های دولتی با هدف افزایش، کاهش یا حفظ نرخ باروری می‌توانند حقوق تولیدمثلی و انسانی را تضعیف کنند و تأکید می‌کند که هدف باید پیشبرد برابری جنسیتی و بهبود کیفیت زندگی باشد. این گزارش همچنین می‌گوید که اکثر کارشناسان امروزه موافقند که «تغییرات جمعیتی امری طبیعی هستند و اندازه جمعیت‌ها نه خوب است و نه بد؛ آنچه مورد نیاز است، سیستم‌های مقاومی هستند که بتوانند به نیازهای جمعیت، صرف نظر از اندازه آن، پاسخ دهند.» این موضوع شامل پیشبرد کلی برابری جنسیتی نیز می‌شود. این گزارش گفته است که در کشورهایی با نرخ باروری بالا، «توانمندسازی از طریق آموزش و برنامه‌ریزی خانواده» به رشد اقتصادی منجر خواهد شد (Xing, 2023).

4.2. بخش خصوصی

قانون اساسی کوزوو در مقدمه خود بر تعهد به ایجاد کشوری با شهروندان برابر تأکید می‌کند که حقوق هر شهروند را بدون استثناء تضمین خواهد کرد (The Assembly of the Republic of Kosovo, 2008). از سوی دیگر، قانون کار که حقوق و تعهدات بین کارفرمایان و کارکنان را در کوزوو از طریق بندهای خود تنظیم می‌کند، همچنین حقوق مرتبط با زنان در نیروی کار را تنظیم می‌نماید. به‌طور کلی، این قانون تعدادی بند مرتبط با زنان در نیروی کار را مقرر می‌دارد، نظیر پرداخت برابر، ممنوعیت تبعیض در روابط کاری و حق مرخصی زایمان. این قانون اخراج زودهنگام زنان به دلیل بارداری را ممنوع کرده و سایر بندها ممنوعیت استفاده از زنان باردار و زنان شیرده را برای انجام کارهای سنگین فیزیکی یا سایر کارهایی که ممکن است سلامت باروری آن‌ها را به خطر اندازد، تصریح می‌کنند(Mehmeti, Dobranja, &Hashani, 2017).

انتقاد دیگری با دیدگاه فمینیستی بر استثمار پتانسیل زنان توسط شرکت‌ها و کسب‌وکارهای بخش خصوصی، در ازای دستمزدهای پایین، متمرکز است. حتی در کوزوو، جنبش فمینیستی این پدیده را مورد انتقاد قرار داده است. رایج‌ترین اَشکال استثمار نیروی کار زنان در بخش خصوصی عبارتند از: عدم وجود قراردادهای کاری، که با عدم پرداخت حق بیمه‌های شخصی همراه است، ساعات کاری طولانی، و دستمزدهای متفاوت برای کار یکسان.

تجارت همچنان یکی از بخش‌هایی است که بیشترین تعداد کارکنان را در کوزوو دارد. طبق گزارش آژانس آمار کوزوو، این بخش پس از ادارات دولتی، دومین بخش از نظر تعداد کارکنان است و 21.9 درصد از کل شاغلین کوزوو را شامل می‌شود. بنابراین، 24.8 درصد از زنان شاغل در کوزوو در این فعالیت اقتصادی مشغول به کار هستند(ASK, 2023). زنان عمدتاً در مراکز خرید و سوپرمارکت‌ها مشغول به کار هستند. در گرافیتی زیر(تصویر شماره 7)، تنها برخی از این سوپرمارکت‌های زنجیره‌ای ذکر شده‌اند که جنبش فمینیستی ادعا می‌کند حقوق زنان را در محل کار نقض می‌کنند. این گرافیتی می‌گوید: « Viva Fresh, InterEX و غیره...: میلیونر شدن به بهای زیان کارگران».

مسئولیت اجتماعی تولیدمثل و مراقبت از کودکان معمولاً یکی از عوامل اصلی‌ای است که مانع موفقیت حرفه‌ای و استقلال اقتصادی زنان می‌شود. «تبعیض به دلیل بارداری شکل منحصر به فردی از تبعیض جنسی است. در مقایسه با سایر اشکال تبعیض، تبعیض به دلیل بارداری به سرعت اتفاق می‌افتد—زمانی که کارفرمایان تبعیض‌گر متوجه می‌شوند که یک کارمند باردار است، او را اخراج می‌کنند، و اغلب هم همان روز این اتفاق می‌افتد» (McCann & Tomaskovic-Devey, 2021, p. 4).

براساس یک مقاله تحقیقاتی منتشر شده توسط شبکه زنان کوزوو^[11]، یک نفر از هر پنج زن مورد بررسی گفته‌اند که کارشان، آن‌ها و کودکان هنوز زاده نشده‌شان را در معرض خطر قرار داده است.

«31% از زنان شاغل در دوران بارداری گفته‌اند که مجبور بودند بارها را بلند کرده، حمل کنند، فشار دهند یا بکشند؛ 80% دوره‌های طولانی‌ای از نشستن یا ایستادن را در محل کار گذراندند؛ تقریباً یک‌چهارم در معرض عوامل بیولوژیکی، شیمیایی یا فیزیکی قرار داشتند؛ 54% در معرض دماهای شدید (گرم یا سرد) یا لرزش بودند؛ 8% مجبور به انجام کار شبانه (تعریف‌شده به عنوان حداقل دو ساعت بین ساعت 22:00 و 05:00) بودند؛ و 53% مجبور بودند در دوران بارداری ساعات طولانی‌تر یا اضافه‌کاری انجام دهند» (Banjska, et al., 2022, p. 60).

این اعداد و ارقام  نشان می‌دهند که این نوع تبعیض در کوزوو نیز حضور قابل‌توجهی دارد. آماری که توسط آژانس کمک‌های قانونی رایگان^[12] ارائه شده است، حاکی از آن است که «آنها به حدود ۱۵۰۰ مورد از زنانی که به دلیل بارداری شغل خود را ترک کرده‌اند، رسیدگی کرده‌اند» (Berisha, 2022).این آمار واکنش فمینیست‌ها را در کوزوو برانگیخت. در فوریه ۲۰۲۲، گروه «کلکتیو...» تلاش کرده بود کنشی در ساختمان دولت برای مخالفت با این پدیده انجام دهد، اما مقامات مجری قانون ممانعت کردند. اما گروه «کلکتیو...» این کنش را بر دیوارهای دیگر مؤسسات انجام داد و این اقدام را با این گفته توجیه کرد که «خشونت اقتصادی علیه زنان که در دوران پاندمی تنها در حال افزایش است، باید تمام مؤسسات دولتی را برای آن سرزنش کرد».

«به جای مراقبت از کارگران، دولت در کنار بخش خصوصی قرار گرفته است. برکناری ۱۵۰۰ زن باردار از کار طی سال ۲۰۲۱ فقط یک زنگ خطر است که نشان‌دهنده چندگانگی ظلم به زنان در بازار کار است. و این زنگ خطر نه تنها خشونت سیستماتیک علیه زنان را نشان می‌دهد، بلکه زنان کارگر را با یا بدون قرارداد کاری به سازماندهی و طغیان فرا می‌خواند. از طریق هر فضای عمومی، به نهادهای دولتی می‌گوییم که ما به دنبال شغل، امنیت و رفاه هستیم، نه یارانه دادن به تولید مثل» (Kolektivi për Mendim dhe Veprim Feminist , 2022).

در گرافیتی‌ای دیگر، گروه «کلکتیو...» به‌طور خاص به انتقاد از عملکرد بازرسی کار پرداخته و آن را به‌عنوان «دست‌نشانده» بخش خصوصی توصیف کرده است.

از سوی دیگر، طبق گزارش کار سالانۀ بازرسی کار[13] طی سال ۲۰۲۲، این نهاد در مجموع ۶۳۱۶ بازرسی انجام داده است. در بازرسی‌های انجام‌شده، مجموعاً ۵۱,۰۵۸ کارگر مورد بررسی قرار گرفتند که از این تعداد، ۳۲,۶۹۸ نفر مرد و ۱۸,۳۶۰ نفر زن بودند. «رایج‌ترین تخلفات از مقررات قانونی که توسط کارفرما در موضوع روابط کاری نسبت به کارگران صورت گرفته عبارتند از: عدم جبران کار طی تعطیلات رسمی و سالانه، کار در طول تعطیلات آخر هفته، کار در شیفت شب، جبران خسارت‌ها، و اخراج از کار» (Labour Inspectorate, 2023).

بازرسی کار نشان داده است که حدود ۹۰٪ از بازرسی‌ها در بخش خصوصی و تنها ۱۰٪ در بخش دولتی صورت گرفته است. «از تخلفاتی که در خصوص تعطیلات ثبت شده، ۱۳ مورد آنها مربوط به مرخصی زایمان بوده است» (Labour Inspectorate, 2023).

5. نتیجه‌گیری

جنبش فمینیستی در کوزوو به‌طور مستمر از گرافیتی به عنوان وسیله‌ای برای واکنش اجتماعی استفاده می‌کند و از طریق آن به طغیان بر ضد ظلم و تبعیض علیه زنان فرا می‌خواند. چنانکه به شکل تئوریک نیز توضیح داده شد، از آنجا که گرافیتی همیشه در فضاهای عمومی استفاده می‌شود، فرمی است که به همه افراد این امکان را می‌دهد که به آن دسترسی داشته باشند، چه به عنوان فرستنده و چه گیرنده پیام.

نقدهای فمینیستی در رابطه با ظلم اقتصادی علیه زنان در کوزوو دست‌کم در سه جهت متمرکز است: انتقاد از سنت و پدرسالاری که زنان را در مرکز مسئولیت‌های خانوادگی، خدمت و مراقبت از دیگران در شغلی بدون دستمزد که ۲۴ ساعت شبانه‌روز ادامه دارد، قرار می‌دهد؛ انتقاد از سیاست‌های دولتی؛ و انتقاد از شرکت‌ها و کسب‌وکارهای خصوصی که به‌طور غیرقانونی پتانسیل کار زنان را استثمار می‌کنند.

فضاهای عمومی به‌مثابه فرومی برای بحث و مقابله با دیدگاه‌ها و رویکردهای متعارض استفاده می‌شوند، جایی که از یک سو هدف، افزایش آگاهی در برابر تبعیض جنسیتی است و از سوی دیگر، گاهی منعکس‌کننده عدم پذیرش انتقاد و نیاز به حفظ نظم پدرسالارانه، و گاهی نیز برای تمسخر انتقادها به کار می‌رود. فمینیست‌ها در کوزوو همواره، حتی در گرافیتی‌ها از رنگ قرمز برای بیان طغیان خود استفاده می‌کنند.

در برخی موارد، گرافیتی‌ها در کوزوو از زبان مستقیمی نسبت به پدیده‌ای خاص استفاده نمی‌کنند، بلکه نقد را به‌طور ضمنی باقی می‌گذارند. این امر این خطر را به همراه دارد که با تلاش برای نقد یک عمل تبعیض‌آمیز، در واقع ممکن است آن عمل دقیقا از طریق زبانی که در گرافیتی استفاده شده، نرمالیزه شود. مثالی از این امر گرافیتی «زنان حتی در روزهای یکشنبه هم استراحت نمی‌کنند» است، که می‌تواند به سادگی به‌مثابه تأییدی بر مشارکت مورد انتظار زنان در نظر گرفته شود، نه به‌مثابه نقدی بر این پدیده.

• برچسب ها
• اجتماعی
• سیاسی