رهبری دموکراتیک و دستکاریِ توده

نویسنده: تئودور آدورنو[1]

مترجم: پارسا طاهری

تمام عبارات درون {} و پانوشت‌هایی که با م. مشخص شده‌اند از مترجم‌اند.

مفاهیم «رهبری» و «کنش دموکراتیک» چنان در دینامیک جامعه‌ی توده‌ایِ مدرن تنیده شده‌اند که معنای آن‌ها را نمی‌توان در وضعیت کنونی، امری بدیهی انگاشت. ایده‌ی رهبر، در تقابل با تصور امیر^[2]یا اربابان فئودال، همزمان با ظهور دموکراسی مدرن پدیدار شد. این ایده به احزاب سیاسی مربوط بود که افرادی را برگزیند تا اختیار عمل و سخن‌گفتن به نیابت از حزب را داشتهباشند، کسانی که همزمان، بنا بر فرض، واجد شرایط هدایت بدنه^[3] از راه مباحثه‌ی^[4]‌ عقلانی بودند. با این حال، از زمان انتشار کتاب اثرگذار و بنیادین «جامعه‌شناسی حزب» اثر روبرت میشلز، علم سیاست به‌طور قاطع نشان داده‌است که این برداشت کلاسیک و روسویی دیگر با امور واقع^[5] انطباق ندارد.

از طریق فرآیندهای گوناگونی نظیر افزایش کمّی فراوان احزاب مدرن، وابستگی آن‌ها به منافع متمرکزِ ذی‌نفعان، و نهادینه‌شدنشان، کارکرد واقعاً دموکراتیک رهبری، تا آنجایی که در واقعیت محقق شده‌بود، اکنون محو شده‌است. تعامل بین حزب و رهبری، بیش از پیش به بیانِ انتزاعی اراده‌ی اکثریت از طریق رأی‌گیری محدود شده‌است، که سازوکار آن نیز تا حد زیادی تحت کنترل رهبری تثبیت‌شده قرار دارد، با وجود این واقعیت که در موقعیت‌های تعیین‌کننده، دموکراسی «از پایین^[6]»، در تقابل با افکار عمومی رسمی، نیروی حیاتیِ شگفت‌انگیزی از خود نشان داده‌است. خود رهبری، که اغلب از مردم جدا شده، به‌طور فزاینده‌ای صلب^[7]و خودگردان شده‌است. در تلازم با این، تأثیر رهبری بر توده‌ها از حالت کاملاً عقلانی خارج شده و واضحاً برخی ویژگی‌های اقتدارگرایانه را آشکار کرده‌است که همواره در جایی نهفته‌است که قدرت توسط عده‌ای اندک بر عده‌ای بسیار اعمال می‌شود.

ذی‌نفعان نهایی این تغییرات اجتماعی در ساختار رهبری، فیگورهای توخالی و متورم رهبر مثل هیتلر و موسولینی هستند، که با «کاریزمای» جعلی آراسته شده‌اند. این تغییرات، عمیقاً بر خود توده‌ها^[8] تأثیر می‌گذارند. زمانی که مردم احساس کنند که واقعاً قادر به تعیین سرنوشت خود نیستند، همانطور که در اروپا رخ داد، زمانی‌که نسبت به اصالت و اثربخشی فرآیندهای سیاسیِ دموکراتیک دچار توهم‌زدایی شوند، وسوسه می‌شوند تا جوهره‌ی خود-تعیین‌گریِ دموکراتیک را تسلیم کنند و سرنوشت خود را به کسانی بسپارند که حداقل آنان را قدرتمند می‌پندارند: رهبرانشان. سازوکارهای همانندسازی اقتدارگرایانه و درون‌فکنی^[9] که فروید]2[^[10]در رابطه با سازمان‌های سلسله‌مراتبی، مانند کلیساها و ارتش‌ها، توصیف کرده‌است، ممکن است بر تعداد زیادی از مردم، حتی در گروه‌هایی که ذاتشان ضد-اقتدارگرایانه است، مانند احزاب سیاسی، تسلط پیدا کند. این خطر، اگرچه ظاهراً در حال حاضر دوردست به نظر می‌رسد، قرینِ استقرار خود-تداوم‌بخش رهبری است. این مشاهده‌ی تکراری که امروزه دموکراسی، نیروها و جنبش‌های ضد-دموکراتیک را پرورش می‌دهد، بارزترین بیان این خطر را نشان می‌دهد.

محتوای دموکراسی

بنابراین، ایده‌های دموکراسی و رهبری باید معنایی انضمامی‌تر^[11] به خود بگیرند تا از تبدیل‌شدنشان به الفاظِ صرف جلوگیری شود چرا که در نهایت ممکن است حاوی معنایی دقیقاً خلاف معنای ذاتی خود شوند. طی اعصار متمادی - مدت‌ها پیش از اینکه ایبسن آن را تز نمایشنامه‌ی دشمن مردم خود قرار دهد، و درواقع از زمانی که مسئله‌ی اُکلوکراسی{حکومت عوام یا عوام‌سالاری}^[12] برای اولین‌بار در یونان باستان مطرح شد، این موضوع شناخته‌شده بوده‌است که اکثریت مردم مکرراً کورکورانه و مطابق با اراده‌ی نهادهای قدرتمند یا چهره‌های عوام‌فریب، و همچنین در تضاد با مفاهیم اساسی دموکراتیسم و منافع عقلانی خود، عمل می‌کنند. به‌کاربردن ایده‌ی دموکراسی به شیوه‌ای صرفاً فرمال یا صوری، پذیرفتنِ خودبه‌خودی اراده‌ی اکثریت بدون در نظر گرفتن محتوای تصمیمات دموکراتیک، ممکن است به انحراف^[13] کامل خود دموکراسی و در نهایت، به الغای آن منجر شود. امروزه، شاید بیش از هر زمان دیگری، کارکرد^[14]رهبری دموکراتیک این است که سوژه‌های دموکراسی، یعنی مردم را، نسبت به خواسته‌ها و نیازهای خود در برابر ایدئولوژی‌هایی که از طریق راه‌های ارتباطیِ بی‌شمار منافع ذی‌نفوذ به مغز آن‌ها کوبیده می‌شود، آگاه سازد. آن‌ها باید به درک آن اصول دموکراسی برسند که در صورت نقض شدن، منطقاً مانع استیفای حقوق خودشان شده و آن‌ها را از سوژه‌های خود-متعین‌کننده به ابژه‌های مانورهای سیاسی مبهم تقلیل می‌دهند.

در عصری مانند عصر ما، که افسون یک فرهنگ توده‌ایِ کنترل‌کننده‌ی اندیشه تقریباً همه‌گیر شده‌است؛ چنین فرضیه‌ای، هرچند ممکن است مطابق با عقل سلیم باشد، نسبتاً یوتوپیک به نظر می‌رسد. به نحوی ایده‌آلیستی ساده‌لوحانه خواهد بود اگر تصور کنیم که می‌توان آن را صرفاً از طریق روش‌های روشنفکری به دست آورد. آگاهی، و همچنین ناخودآگاه توده‌ها، چنان توسط نیروهای حاکم شرطی شده‌است که صرفاً کافی نیست که «حقایق را به آن‌ها بدهیم». در عین حال، پیشرفت تکنولوژیک مردم را چنان «عقلانی»، هوشیار، شکاک و مقاوم در برابر هر نوع قصه‌گویی^[15]کرده‌است – اگر مسائل مهم در میان باشد، اغلب آن‌ها حتی در برابر شدیدترین فشار پروپاگاندا بی‌تفاوت می‌مانند – که هیچ شکی در وجودِ گرایش‌های قوی مخالف در برابر الگوهای ایدئولوژیک فراگیر فضای فرهنگی ما وجود ندارد. روشنگریِ دموکراتیک باید بر این گرایش‌های مخالف تکیه کند، که به‌نوبه‌ی خود، باید از تمام منابع دانش علمی موجود ما بهره ببرد.

تناقض «دستکاری دموکراتیک»

تلاش‌ها در این راستا، با این حال، تأثیری عمیق بر خود ایده‌ی رهبری دارند. آن‌ها مستلزم افشای بی‌پرده‌ی این نوع رهبری هستند که در جامعه‌ی توده‌ای مدرن، همه‌جا ترویج می‌شود و واگذاری^[16] یا همانندسازی‌ای غیرعقلانی را تقویت می‌کند که با خودآیینی فکری، هسته‌ی اصلی آرمان دموکراتیک، ناسازگار است. در عین حال اما، روشنگری دموکراتیک خواست‌های بسیار مشخصی را بر رهبری دموکراتیک تحمیل می‌کند. اگر چنین رهبری‌ای مجبور باشد تمایلاتِ عینی و مترقی خاصی را که در ذهن توده‌هاست بر عهده گیرد، این به‌هیچ‌وجه به این معنا نیست که رهبر دموکراتیک باید از چنین گرایش‌هایی «سودجویی کند»؛ یعنی اینکه او باید توده‌ها را به خاطر اهداف دموکراتیک، از طریق بهره‌برداری زیرکانه از ذهنیت آن‌ها دستکاری کند. آنچه مورد نیاز است، رهایی آگاهی است نه بنده‌سازیِ بیشتر آن.

یک رهبر واقعاً دموکراتیک، که چیزی فراتر از یک نماینده‌ی صرف منافع سیاسی است که ایدئولوژی‌ای لیبرال پیش‌گرفته، ضرورتاً باید از هرگونه محاسبه‌ی «روان‌فنی^[17]»، از هرگونه تلاش برای تأثیرگذاری بر توده‌ها یا گروه‌های مردم از طریق ابزارهای غیرعقلانی پرهیز کند. او تحت هیچ شرایطی نباید با سوژه‌های عمل سیاسی و اجتماعی به عنوان ابژه‌هایی صرف رفتار کند که قرار است ایده‌ای به آن‌ها فروخته‌شود. این رویکرد منجر به ناسازگاری بین اهداف و وسایل می‌شود که اصلاً خلوصِ کل روش را خدشه‌دار کرده و اعتقاد درونی به آن را از بین می‌برد. چنین تلاشی ناگزیر حتی در سطح صرفاً عمل‌گرایانه هم از کسانی که تنها بر اساس قدرت می‌اندیشند و عمل می‌کنند، عقب خواهد ماند؛ کسانی که تا حد زیادی نسبت به اعتبار عینی یک ایده بی‌تفاوت هستند و کسانی که، بدون مانع «توهمات بشردوستانه»، نگرش کاملاً بدبینانه‌ای را مبنی بر درنظرگرفتن انسان‌ها به عنوان صرفاً ماده‌ی خام برای شکل‌دادن به میل خود، می‌پذیرند.

به عنوان مثال، در جریان بحران جمهوری وایمار، رایشسبانر شواتز-روت-گلد^[18]، یک سازمان لیبرال مترقی با عضویت قابل‌توجه، تلاش کرد تا با تقلید، الگوی نازی‌ها در استفاده‌ی عقلانی از محرک‌های پروپاگاندای غیرعقلانی را خنثی کند و نمادهای دیگری را معرفی کرد. آن‌ها در مقابل صلیب شکسته، سه پیکان را قرار دادند و در مقابل شعار جنگی «هایل هیتلر»، شعار «فرای هایل» را قرار دادند که بعداً به «فرایهایت» (آزادی) تغییر یافت. این واقعیت که این نمادهای دست‌وپا شکسته و ساختگی دموکراسی آلمان حتی در این کشور شناخته‌شده نیستند، گواه شکست کامل آن‌هاست. برای ماشین پروپاگاندای گوبلز به اندازه‌ی کافی آسان بود که آن‌ها را مسخره کند. توده‌ها، حداقل به‌طور ناخودآگاه، به‌خوبی حس‌کردند که این نوع ضدپروپاگاندا صرفاً تلاش می‌کرد تا از کتاب نازی‌ها تقلید کند؛ که در حوزه‌ی خودشان پایین‌تر باقی‌ماند و به‌نوعی، از طریق خود عمل تقلید، شکست را پذیرفت.

«پروپاگاندای» حقیقت

به‌سختی می‌توان‌گفت که کاربرد درس این تجربه در صحنه‌ی خودمان جسورانه است. تا آنجا که به رابطه‌ی توده‌ها با دموکراسی خودشان مربوط می‌شود، رهبری دموکراتیک نباید در پی پروپاگاندای بهتر و جامع‌تر باشد، بلکه باید با پایبندی اکید به اصل حقیقت، در جهت غلبه بر روحیه‌ی پروپاگاندا تلاش کند. رهبری متفقین در مبارزه‌ی خود علیه هیتلر، این اصل را تشخیص داد و با بیان انحصاری حقایق به مقابله با پروپاگاندای داخلی آلمان پرداخت. این روش نه‌تنها از نظر اخلاقی برتر از فنون مغزهای متفکر پروپاگاندای آلمان بود، بلکه تاثیر خود را با کسب اعتماد جمعیت آلمان نیز نشان داد.

با این حال، بازگشت به این اصل، مستلزم مسئله‌ای با نهایت جدیت است. اگر به‌طور انتزاعی بیان شود، تقاضا برای صداقت بی‌چون‌وچرا، طنینی تقریباً خلع‌سلاح‌کننده از معصومیت کودکانه دارد. خودِ این ایده توسط مبلغان رئال‌پولیتیک، و بالاتر از همه توسط خود هیتلر، تکه‌تکه می‌شود، و استدلال آن‌ها تقریباً به طور طاقت‌فرسایی قوی است. برای جلب حمایت توده‌ها - چنانکه استدلال پیش‌می‌رود - باید آن‌ها را همان‌گونه که هستند پذیرفت، نه آنگونه که می‌خواهیم باشند؛ به عبارت دیگر، باید روانشناسی آن‌ها را در نظر گرفت. انتشار حقیقت عینی بدون ارزیابی مخاطبانی که به سوی آن‌ها هدایت می‌شود، بی‌فایده است. این حقیقت هرگز نمی‌توانست به آن‌ها برسد و کاملاً بی‌اثر باقی می‌ماند، زیرا همیشه از درک آن‌ها فراتر می‌رفت.

هیتلر استدلال می‌کرد که پروپاگاندا باید خود را با احمق‌ترین افراد در میان کسانی که مخاطب آن هستند، تطبیق دهد؛ نباید عقلانی، بلکه باید احساسی باشد. این فرمول چنان موفقیت عظیمی به‌دست‌آورد که اجتناب از آن، انسان را در موقعیتی ناامیدکننده قرار می‌دهد. حتی اثربخشی اصل حقیقت در پروپاگاندای جنگیِ متفقین، ممکن است استدلال شود، می‌تواند به شرایط صرفاً روان‌شناختی نسبت داده‌شود: تنها پس از فروپاشی نظام دروغگویی کامل گوبلز^[19] و وعده‌های نازی‌ها مبنی بر جنگی کوتاه و حفاظت از میهن در برابر حملات هوایی بود که حقیقت، یک نیاز روانی را پر کرد و قابل‌قبول و جذاب شد.

همچنین یک ارزیابی سنجیده از صحنه‌ی آمریکا نمی‌تواند این واقعیت را نادیده بگیرد که خود پروپاگاندا به‌شدت جنسی شده‌است. در یک فرهنگ تجاری که در آن پروپاگاندا به یک نهاد عمومی با ابعاد ترسناک تبدیل شده‌است، مردم در واقع نه‌تنها به محتوای پروپاگاندا بلکه به خود سازوکارهای پروپاگاندا نیز به‌طور احساسی پیوند خورده‌اند. پروپاگاندای مدرن برای کسانی که در معرض آن قرار می‌گیرند، نوعی رضایت درونی، نیابتی یا حتی ساختگی، هرچند که باشد، فراهم می‌کند. بنابراین، چشم‌پوشی از پروپاگاندا مستلزم چشم‌پوشی غریزی از سوی توده‌ها خواهد بود. این امر نه‌تنها به زیبایی اغواکننده‌ای که با «سریال عامه‌پسند^[20] مورد علاقه‌ی شما» مرتبط است، بلکه به شیوه‌ای ظریف‌تر و عمیقاً مؤثرتر به پروپاگاندای سیاسی نیز مربوط می‌شود.

پیشتازانِ پروپاگاندای فاشیستی، به‌ویژه، آیینی را توسعه داده‌اند که برای پیروانشان، تا حد زیادی جایگزین هرگونه برنامه‌ی سیاسی مشخص می‌شود. برای ناظر سطحی، به نظر می‌رسد که عرصه‌ی سیاسی از پیش مقدر شده‌است که در انحصار پروپاگانداسازان زیرک^[21] قرار گیرد: سیاست توسط تعداد زیادی از مردم ، اگر به عنوان قلمروی مثابه کلاهبرداران و روسای ماشین سیاست^[22] نباشد، به عنوان قلمروی سیاستمداران آگاه به قوانین بازی^[23] است. هرچه مردم کمتر به صداقت^[24] سیاسی اعتقاد داشتهباشند، راحت‌تر می‌توانند فریب سیاستمدارانی را بخورند که علیه سیاست لفاظی می‌کنند^[25]. در حالی‌که اصل حقیقت و فرآیندهای عقلانی ذاتی آن مستلزم تلاش فکری معینی است که احتمالاً دوستان زیادی را جذب نخواهد کرد، پروپاگاندا به‌طور کلی، و پروپاگاندای فاشیستی به‌طور خاص، کاملاً با مسیرِ کمترین مقاومت سازگار است.

مشکلات پروپاگاندای حقیقت

مگر اینکه اصل حقیقت به‌طور ملموس‌تری فرمول‌بندی شود، عبارتی چرب‌زبانانه باقی خواهد ماند. این وظیفه دو جنبه خواهد داشت. باید رویکردی یافت که کوچک‌ترین امتیازی به آن انحرافات از حقیقت ندهد که اگر ارتباطات با مصرف‌کنندگان احتمالی خود تطبیق داده‌شوند، تقریباً اجتناب‌ناپذیر هستند. در عین حال، باید از دیوارهای سکون، مقاومت و الگوهای رفتاری ذهنی شرطی‌شده عبور کند. برای کسانی که از ناپختگی توده‌ها سخن می‌گویند، این ممکن است تلاشی ناامیدکننده به نظر برسد. با این حال، این استدلال که مردم را باید همان‌گونه که هستند پذیرفت، تنها نیمی از حقیقت است؛ این استدلال، پتانسیل عظیم خودمختاری و خودانگیختگی توده‌ها را که بسیار زنده است، نادیده می‌گیرد. گفتن اینکه آیا رویکردی مانند آنچه در اینجا فرض شده‌است در نهایت موفق خواهد شد یا خیر، غیرممکن است، و دلیل اینکه چرا هرگز در مقیاس بزرگ امتحان نشده‌است را باید در خود نظام حاکم جست‌وجو کرد. با این وجود، ضروری است که انجام شود.

به عنوان اولین گام، ارتباطاتی باید توسعه یابند که ضمن پایبندی به حقیقت، سعی در غلبه بر عوامل سوبژکتیو داشتهباشند که حقیقت را غیرقابل قبول می‌سازند. مرحله‌ی روانشناختی ارتباطات، هر چند  نه کمتر از محتوای آن، باید اصل حقیقت را رعایت کند. در حالی که عنصر غیرعقلانی باید به‌طور کامل در نظر گرفته‌شود، نباید بدیهی انگاشته‌شود، بلکه باید با روشنگری^[26] مورد حمله قرار گیرد. اعتبار عینی و مبتنی بر واقعیت باید با تلاش برای ارتقای بینش نسبت به تمایلات غیرعقلانی ترکیب شود که قضاوت عقلانی و مستقل را برای مردم دشوار می‌سازد. حقیقتی که باید توسط رهبری دموکراتیک گسترش یابد، مربوط به حقایقی است که توسط تحریفات خودسرانه و در بسیاری موارد توسط خود روحیه‌ی فرهنگ ما تیره‌وتار شده‌اند. این رهبری در پی تقویت خوداندیشی در کسانی است که می‌خواهیم آن‌ها را از چنگال شرطی‌سازی همه‌قدرت رها سازیم. این خواست دوگانه به نظر موجه‌تر می‌رسد، زیرا به‌سختی می‌توان در وجود یک تعامل صمیمانه بین هر دو عامل، یعنی توهمات ایدئولوژی ضد دموکراتیک و فقدان درون‌نگری (که این واقعیت اخیر تا حد زیادی ناشی از مکانیسم‌های دفاعی است)، تردید کرد.

برای مؤثر بودن، رویکرد ما مستلزم شناخت کامل محتوا و ماهیت محرک‌های ضد دموکراتیکی است که توده‌های مدرن در معرض آن قرار دارند. این رویکرد نیازمند شناخت نیازها و انگیزه‌هایی در میان توده‌هاست که آن‌ها را در برابر چنین محرک‌هایی آسیب‌پذیر می‌سازد. بدیهی است که تلاش‌های اصلی رهبری دموکراتیک باید به آن نقاطی معطوف شود که در آن محرک‌های ضد دموکراتیک و تمایلات سوبژکتیو همزمان وجود دارند. از آنجایی که این مسئله بسیار پیچیده است، ما در اینجا خود را به بحث در مورد یک حوزه‌ی محدود اما بسیار حیاتی محدود می‌کنیم که در آن هم محرک‌ها و هم اثرات به‌شدت متمرکز هستند: یعنی نفرت نژادی به‌طور کلی، و یهودستیزی توتالیتر امروزی به‌طور خاص.

سامی‌ستیزی: سرنیزه‌ی فاشیسم

بر این مسئله تاکید شده‌است که مورد اخیر، تا آنجا که به زاویه‌ی سیاسی آن مربوط می‌شود، کمتر یک تظاهر خودجوش، یک پدیده‌ی فی‌نفسه، بلکه سرنیزه ضد دموکراتیسم است. معدود حوزه‌هایی وجود دارد که جنبه‌ی دستکاری‌گرانه‌ی ضد دموکراتیسم در آن به اندازه‌ی اینجا آشکار باشد. درعین‌حال، از سنت‌های دیرینه و منابع احساسی قوی تغذیه می‌کند. عوام‌فریبان فاشیست هنگامی که از یهودیان نام می‌برند و آن‌ها را مسخره می‌کنند به‌طور منظم در اوج نمایش خود قرار می‌گیرند. این یک واقعیت غیرقابل انکار است که هرجا و به هر شکلی که سامی‌ستیزی رخ می‌دهد، نشان‌دهنده‌ی آرزوهای کم‌وبیش آشکار برای نابودی خود دموکراسی است که مبتنی بر اصل خدشه‌ناپذیر برابری انسان است.

تعدادی از تحقیقات علمی]3[^[27]، رابطه‌ی بین محرک‌ها و حساسیت را روشن می‌سازند که نقطه‌ی شروع رویکرد ما را تشکیل می‌دهد. در مورد محرک‌ها، فنون تحریک‌کنندگان فاشیست آمریکایی - که با ابراز آشکار همدردی با هیتلر و ناسیونال سوسیالیسم آلمان تعریف می‌شد - توسط موسسه تحقیقات اجتماعی مورد بررسی دقیق قرار گرفت. این مطالعات به وضوح نشان می‌دهند که تحریک‌کنندگان فاشیست آمریکایی از یک الگوی سفت‌وسخت و بسیار استاندارد پیروی می‌کنند که تقریباً به‌طور کامل بر محتوای روانشناختی آن مبتنی است. برنامه‌های مثبت {در نسبت با اقلیت‌ها} به‌طرز چشمگیری غایب هستند. تنها اقدامات منفی، عمدتاً علیه اقلیت‌ها، توصیه می‌شوند، زیرا آن‌ها به عنوان منفذی برای پرخاشگری و خشم سرکوب‌شده عمل می‌کنند. تمام سخنان تحریک‌کنندگان، که به‌طور یکنواخت شبیه به یکدیگر هستند، در درجه‌ی اول یک اجرا با هدف فوری ایجاد فضای مطلوب هستند.

در حالی‌که ظاهر شبه وطن‌دوستانه‌ی این ارتباطات، آمیزه‌ای از یاوه‌های پرطمطراق و دروغ‌های پوچ است، معنای ضمنی آن به انگیزه‌های پنهان مخاطب متوسل می‌شود: نابودی را نوید می‌دهد. تفاهم بین پیشوای^[28] خودخوانده و پیروان بالقوه‌ی او مبتنی بر معنای پنهانی است که از طریق تکرار بی‌وقفه در ذهن آن‌ها کوبیده می‌شود. محتوای ایده‌آل سخنرانی‌ها و جزوه‌های تحریک‌کنندگان را می‌توان به تعداد کمی - نه بیشتر از بیست - ابزار مکانیکی به‌کاررفته تقلیل داد. تحریک‌کننده انتظار ندارد که مخاطب از تکرار بی‌پایان این ابزارها و شعارهای مبتذل خسته شود. او معتقد است که فقر فکری چارچوب مرجع او، هاله‌ای از بداهت و حتی جذابیت خاصی برای کسانی که می‌دانند چه انتظاری داشته باشند، فراهم می‌کند، درست همان‌طور که کودکان از تکرار بی‌پایان و لفظی یک داستان یا ترانه لذت می‌برند.

مسئله‌ی حساسیت سوبژکتیو نسبت به ضد دموکراتیسم و سامی‌ستیزی در پروژه‌ی تحقیقاتی تبعیض اجتماعی، یک سرمایه‌گذاری مشترک بین گروه مطالعه‌ی افکار عمومی برکلی و موسسه تحقیقات اجتماعی، مورد بررسی قرار گرفت.]4[^[29]موضوع اصلی این مطالعه، ارتباط متقابل بین ویژگی‌ها و انگیزه‌های روانشناختی از یک‌سو، و نگرش‌های اجتماعی و ایدئولوژی‌های سیاسی و اقتصادی از سوی دیگر است. یافته‌ها به‌طور کامل از فرض وجود یک جدایی آشکار بین شخصیت‌های ضد دموکراتیک و اقتدارگرا و کسانی که ساختار روانی آن‌ها با اصول دموکراتیک هماهنگ است، حمایت می‌کنند. شواهدی از وجود یک «شخصیت فاشیست» ارائه شده‌است. اگرچه تغییرات بسیار مشخصی از این شخصیت را می‌توان در میان نمایندگان آن در جامعه یافت، با این وجود یک هسته‌ی عینی و ملموس، یک سندروم کلی مشترک بین همه‌ی آن‌ها وجود دارد که بهترین تعریف برای آن، اقتدارگرایی است. این سندروم، ترکیبی از ستایش و تسلیم در برابر قدرت، با مجازات سادیستی و پرخاشگری علیه ضعیفان است. این سندروم شخصیت فاشیست، ارتباط قوی‌تری با نگرش‌های تبعیض‌آمیز و ضد اقلیت دارد تا ایدئولوژی‌های سیاسی آشکار؛ به عبارت دیگر، حساسیت به محرک‌های فاشیستی در سطح روانشناختی و شخصیتی ایجاد می‌شود تا از طریق اعتقادات سطحی افراد.

اجماع تحریک و ساختار شخصیتی

مقایسه‌ی نتایج این دو مطالعه، فرضیه‌ی نظری مبنی بر وجود قرابت بین معنای ابزارهای سیاسی-روانشناختی فاشیستی و ساختار شخصیتی و ایدئولوژیک کسانی که پروپاگاندا آن‌ها را هدف قرار می‌دهد، تأیید می‌کند. به‌هرحال، تحریک‌کننده‌ی فاشیست احتمالاً خود نیز یک شخصیت فاشیست است. آنچه در مورد هیتلر مشاهده شد - اینکه او یک روانشناس عملی مشتاق بود و علی‌رغم جنون ظاهری‌اش، از تمایلات پیروانش بسیار آگاه بود- در مورد مقلدان آمریکایی او نیز صادق است که اتفاقاً، بدون شک با دستورالعمل‌های بدبینانه‌ای که در نبرد من^[30] ارائه شده‌است، آشنا هستند. چند نمونه از هماهنگی موجود بین محرک‌ها و حساسیت ممکن است کافی باشد.

تکنیک کلی تحریک‌کنندگان مبنی بر تکرار بی‌وقفه‌ی فرمول‌های سفت‌وسخت، با گرایش وسواسی شخصیت فاشیست به تفکر قالبی و انعطاف‌ناپذیر همخوانی دارد. برای شخصیت فاشیست و همچنین رهبر بالقوه‌ی او، فرد صرفاً نمونه‌ای از نوع خود است. این امر تا حدی دلیل تقسیم‌بندی سرسختانه و منجمد بین گروه خودی و غیرخودی است. مطابق با توصیف مشهور هیتلر، تحریک‌کننده بی‌رحمانه بین گوسفند و بز^[31]- کسانی که باید نجات یابند-؛ برگزیدگان- ما - و کسانی که ذاتاً بد هستند-کسانی که پیشاپیش محکوم شده‌اند و باید نابود شوند، آن‌ها یا یهودیان- تمایز قائل می‌شود. به‌طور مشابه، شخصیت فاشیست متقاعد شده‌است که همه‌ی کسانی که به قبیله یا گروه خود، دوستان و بستگانش تعلق دارند، افراد درست هستند، در حالی که به هر چیز بیگانه با سوءظن نگریسته و به طور اخلاقی رد می‌شود.

بنابراین، معیار اخلاقی تحریک‌کننده و پیرو بالقوه‌ی او دوپهلو است. در حالی‌که هر دو ارزش‌های مرسوم و بالاتر از همه، وفاداری بی‌چون‌وچرا به گروه خودی را می‌ستایند، هیچ وظیفه‌ی اخلاقی نسبت به دیگران قائل نیستند. تحریک‌کننده خشم خود را نسبت به احساساتی‌های دولتی که می‌خواهند «به افغانستان تخم‌مرغ بفرستند» ابراز می‌کند، درست همانطور که شخصیت متعصب هیچ ترحمی برای فقرا ندارد و مستعد این است که بیکاران را ذاتاً تنبل، صرفاً یک بار و یهودی را یک فرد ناسازگار و انگل که بهتر است نابود شود، بداند. میل به نابودی با ایده‌های کثیفی و آلودگی مرتبط است و همزمان با تأکید اغراق‌آمیز بر ارزش‌های فیزیکی خارجی، مانند پاکیزگی و نظافت، پیش می‌رود. از طرف خود، تحریک‌کننده بی‌وقفه یهودیان، خارجی‌ها و پناهندگان را به عنوان خون‌آشام و انگل محکوم می‌کند.

و شخصیت فاشیست که تنها از طریق روانشناسی عمقی قابل توضیح است. تحریک‌کننده خود را ناجی تمام ارزش‌های مستقر و کشورش جا می‌زند، اما دائماً بر پیش‌بینی‌های تاریک و شوم، بر «عذاب قریب‌الوقوع» تأکید می‌کند. صفات مشابهی را می‌توان در ساختار شخصیت متعصب یافت که همیشه بر جنبه‌های مثبت و نظم محافظه‌کارانه‌ی امور تأکید می‌کند و نگرش‌های انتقادی را مخرب می‌داند. با این حال، آزمایش‌ها با آزمون دریافت موضوعی ماری^[32] به وضوح نشان داده‌است که او تمایلات مخرب قوی در زندگی خیالی خودجوش خود نشان می‌دهد. او نیروهای شیطانی را در همه جا در حال کار می‌بیند و به‌راحتی فریب انواع خرافات و ترس از فجایع جهانی را می‌خورد. در واقع، به نظر می‌رسد که او بیشتر مشتاق شرایط هرج و مرج است تا نظم مستقری که تظاهر به اعتقاد به آن می‌کند. او خود را محافظه‌کار می‌نامد، اما محافظه‌کاری او یک تظاهر است.

این تطابق بین محرک‌ها و الگوهای واکنش از اهمیت اولیه برای یک رویکرد محدود مانند رویکرد ما برخوردار است. این امر ما را قادر می‌سازد تا از تکنیک دروغ‌های تحریک‌کننده به عنوان راهنمایی برای تبدیل واقع‌بینانه‌ی اصل حقیقت به عمل استفاده کنیم. با مقابله‌ی کافی با ابزارهای تحریک‌کننده، ما نه تنها اثربخشی دستگاه‌های او و احتمالاً تکنیک بسیار خطرناک دستکاری توده را کاهش می‌دهیم؛ ما همچنین ممکن است با آن ویژگی‌های روانشناختی که مانع پذیرش حقیقت توسط تعداد زیادی از مردم می‌شود، دست و پنجه نرم کنیم. در سطح عقلانی، ادعاهای تحریک‌کننده آنقدر ساختگی و پوچ هستند که باید دلایل احساسی بسیار قدرتمندی وجود داشته باشد که او بتواند با آن‌ها کنار بیاید. ما به‌خوبی می‌توانیم فرض کنیم که مخاطب به‌نوعی این پوچی را حس می‌کند. با این حال، به نظر می‌رسد که به جای اینکه از آن بازداشته‌شوند، از آن لذت می‌برند. گویی انرژی خشم کورکورانه در نهایت متوجه خود ایده حقیقت است، گویی پیامی که مخاطب واقعاً از آن لذت می‌برد کاملاً متفاوت از ارائه‌ی شبه‌واقعی آن است. این دقیقاً همان نقطه‌ی بحرانی است که حمله‌ی ما باید هدف آن باشد.

معانی ضمنی روانکاوانه‌ی بحث ما آشکار است. فراتر بردن اصل حقیقت از سطح اظهارات مبتنی بر امر واقع و رد عقلانی اش^[33] - که تاکنون در این زمینه بی‌اثر یا حداقل ناکافی بوده‌است]5[^[34]- و ترجمه‌ی آن به اصطلاحات شخصیت خود سوژه‌ها، به معنای انجام روانکاوی در مقیاسی وسیع خواهد بود. بدیهی است که این امکان‌پذیر نیست. علاوه بر ملاحظات اقتصادی که چنین روشی را منتفی می‌کند و آن را به موارد منتخب محدود می‌سازد]6[^[35]، باید به یک دلیل ذاتی‌تر اشاره شود. شخصیت فاشیست یک فرد بیمار نیست. او هیچ علامتی به معنای بالینی معمول نشان نمی‌دهد. در واقع، پروژه‌ی تحقیقاتی تبعیض اجتماعی به نظر می‌رسد نشان می‌دهد که او از بسیاری جهات کمتر عصبی و، حداقل به‌طور سطحی، سازگارتر از شخصیت غیرمتعصب است. تغییر شکل‌هایی که بدون شک ریشه در شخصیت متعصب دارند، به حوزه «نوروزهای شخصیتی» تعلق دارند که - همانطور که توسط روانکاوی مدرن شناخته شده‌است - درمان آن‌ها بسیار دشوار است و آن هم فقط از طریق درمان در یک دوره‌ی طولانی امکان‌پذیر است.

واکسن‌هایی علیه اقتدارگرایی

در شرایط کنونی، رهبری دموکراتیک نمی‌تواند امیدوار باشد که اساساً شخصیت کسانی را که پروپاگاندای ضد دموکراتیک به حمایت آن‌ها متکی است، تغییر دهد. باید بر روشنگری نگرش‌ها، ایدئولوژی‌ها و رفتارها تمرکز کند و از بینش‌های روانشناسی عمقی بهترین استفاده‌ی ممکن را ببرد، اما نباید وارد اقدامات شبه‌درمانی شود. البته، چنین برنامه‌ای تا حدودی دچار دور باطل است، زیرا رخنه‌ی اساسی در مکانیسم‌های دفاعی قدرتمند شخصیت فاشیست را فقط می‌توان از طریق تحلیل کامل که منتفی است، امید داشت. با این وجود، باید تلاش‌هایی صورت‌گیرد. به قول فروید، در پویایی‌های روانشناختی «اثرات اهرمی» وجود دارد. این اثرات به اندازه‌ی کافی در زندگی روزمره‌ی فرد نادر هستند، اما رهبری دموکراتیک، که نیازی به رضایت به انتقال روانشناختی ندارد، بلکه می‌تواند به منابع حقیقت عینی و منافع عقلانی تکیه کند، ممکن است در موقعیت مساعدی برای القای آن‌ها باشد.

در این ارتباط، دانش ما از ابزارهای تحریک‌کنندگان ممکن است مفید واقع شود. ما می‌توانیم از آن‌ها، به اصطلاح، واکسن‌هایی علیه تلقینات ضد دموکراتیک استخراج کنیم که قدرتمندتر از صرف تکرار شواهد نادرستی ادعاهای مختلف سامی‌ستیزی باشند. یک جزوه یا راهنما که به‌طور مشترک توسط ماکس هورکهایمر و نویسنده تهیه شده‌است، هر یک از ابزارهای استاندارد، تفاوت بین ادعاهای آشکار و نیات پنهان آن‌ها، و مکانیسم‌های روانشناختی خاصی که پاسخ سوژه‌ها به محرک‌های استاندارد را تقویت می‌کنند، شرح می‌دهد. این راهنما هنوز در مرحله‌ی مقدماتی است و وظیفه‌ی بسیار دشوار ترجمه‌ی یافته‌های عینی که مبنای آن هستند به زبانی که بدون کاستن از محتوای آن به راحتی قابل درک باشد، پیش رو قرار دارد. این وظیفه باید از طریق آزمون‌وخطا، از طریق آزمایش میزان درک‌پذیری و اثربخشی راهنما با گروه‌های مختلف و با بهبودهای مستمر، قبل از توزیع گسترده راهنما انجام شود. در واقع، توزیع زودهنگام ممکن است به جای سود، ضرر برساند. با این حال، آنچه در اینجا برای ما مهم است، خود رویکرد است، نه تدوین نهایی آن. مزایای آن به نظر می‌رسد در این واقعیت نهفته است که اصل حقیقت بی‌چون‌وچرا را با یک شانس واقعی برای رسیدن به برخی نقاط حساس ضد دموکراتیسم ترکیب می‌کند. این امر از طریق روشن‌ساختن دقیقاً همان عوامل سوبژکتیو که مانع تحقق حقیقت می‌شوند، انجام می‌شود. حداقل چیزی که می‌توان در دفاع از رویکرد ما گفت این است که مردم را وادار به تفکر در مورد نگرش‌ها و نظرات خود می‌کند، که معمولاً آن‌ها را بدیهی می‌انگارند، بدون اینکه در نگرش موعظه‌گرانه یا نصیحت‌گرانه بیفتند. از نظر فنی، این وظیفه با تعداد بسیار محدود ابزارهای تحریک‌کنندگان تسهیل می‌شود.

ایرادات مورد توجه